KONSERVASYONU:
19. YÜZYILA AİT BİR “İCAZETNAMENİN” KONSERVASYON İŞLEMLERİ
Ankara Üniversitesi Başkent M.Y.O. Uzmanı Nil BAYDAR
Özet
Konservasyon bilimi kendi içinde, farklı malzeme gruplarına göre farklı branşlara ayrılmıştır.
Kâğıt ve deri konservasyonu da bunlardan biridir. Bu makalede 19. yüzyıla ait bir obje
üzerinde inceleme ve belgeleme çalışmaları, objenin konservasyon öncesi durumunun
belirlenmesi ve bozulma etkenlerine göre uygulanan aktif konservasyon işlemleri
anlatılmaktadır.
Giriş
Gazi Üniversitesi, Türk Kültürü ve Hacı Bektaş Veli Araştırma Merkezi’ne ait olan ve en erken
1848 yılına tarihlenebilecek icazetnamenin konservasyon işlemleri, Ankara Üniversitesi, Başkent
Meslek Yüksekokulu, Restorasyon ve Konservasyon Programı laboratuvarında yapılmıştır.
Bir belgenin konservasyon işlemlerine geçmeden önce belgenin üretim teknolojisi,
hammadde özellikleri, bozulma türleri ve bozulmasına yol açan etkenler incelenir. Belgenin
kendisinden alınan her bilgi araştırılarak yazılı olarak kaydedilir. Ayrıca konservasyon öncesi durumu
çizim ve/veya fotoğraflar ile belgelenir. Konservasyonun ilk aşamasını oluşturan belgeleme ile objenin
üzerinde yazan bilgilerin dışında, belgenin üretildiği döneme ilişkin pek çok değişik bilgi edinilebilir.
Belgenin boyutları uzunluk min 450 mm - max. 454 mm; genişlik min. 322 – max. 350 mm.dir.
Sarımsı beyaz el yapımı kâğıt üzerine, siyah ve bordo-kırmızı mürekkeple yazılmış tek parça belge rulo
hâlinde teslim alınmıştır. (Fotoğraf 1) Erken dönemlerde (14.-16. yy.larda) kullanılan kırmızı
mürekkepler daha çok turuncu-kırmızıdır. Günümüze yaklaştıkça kırmızının rengi koyulaşmakta,
pembeleşmektedir. Kağıdın süzgeç izleri 15mm dar aralıklarla yazıya paralel, 250mm geniş aralıklarla
yazıya diktir. Bu durumda metin lif yönüne paralel yazılmıştır ve objenin enine rulo yapılması
kolaylaşmıştır. Belgenin baş tarafında iki ay filigranı görülmektedir. (Çizim 1)
Belge dörde katlanarak saklanmıştır. Ne şekilde katlandığı kat izleri takip edilerek
anlaşılmıştır. (Çizim 2)
Kağıdın onarımı sırasında alınan lif örnekleri polarize mikroskop atında incelenmiş ve
referanslarla karşılaştırılması sonunda kağıdın hammaddesinin keten olduğu anlaşılmıştır (Collings
1978; Farke 19864; Greaves 1995). Kâğıdın hammaddesinin bilinmesi kağıdın kalitesini belirlemek
açısından önemlidir. Kâğıdın içerdiği lif miktarı ve lifin kalitesi, kalitesini belirleyen iki önemli
faktördür. Kâğıt genel olarak ince ya da kalın, dar ya da geniş duvarlı, uzunlamasına olan bitki
hücrelerinin keçeleşerek birleşmeleri sonunda oluşmaktadır. Bu lifler, kökenleri nedeniyle farklılıklar
gösterirler. Tohum tüyleri, yaprak lifleri, kabuk lifleri ve ağaç lifleri gibi. Bununla birlikte ağaç lifleri de
kendi arasında çam keresteleri, yapraklı ağaç kerestelerinin lifleri olarak birbirlerinden
ayrılırlar.(Harders-Steinhäuser, 1974)
Günümüzde kullanılan kâğıtların lifleri çoğunlukla çam kerestesinden elde edilmektedir.
Lâdin, çam, köknar ve karaçam ağaçları, kâğıt elde etmek için tercih edilen ağaç türlerindendir. Kâğıt
liflerinin tespit edilmesinde mikroskop altında inceleme gibi liflerin bazı özel boyayıcı maddelere
verdikleri reaksiyonlar da belirleyici olmaktadır. Herzberg reaktifi (klor-çinko-iyot), odun hamuru ile
keten lifini ayırt etmekte kullanılan bir tür boyar maddedir. Ağaç türlerinin yapısından tamamen farklı
olan otlar grubundan tahıllar (çavdar, buğday, arpa, yulaf), pirinç, mısır, bambu ve şeker kamışı
kullanılarak da kâğıt elde edilmiştir. Bunların dışında kaliteli kâğıt üretiminde keten, kenevir gibi
bitkilerin kabuklarından yararlanılmıştır. Konservasyonda kullanılan pek çok Japon kağıdı da aynı
şekilde bitkilerin kabuklarından elde edilmektedir. Pamuk da kâğıt yapımında yaygın olarak
kullanılmıştır.
Söz konusu belgenin yazıldığı kağıdın yapımında kullanılan keten (Linum usitatissimum),
Avrupa'da ve Çin'de tekstil üretiminde yer almıştır. Kullanıldığı en eski tarih M.Ö. 4500’lerdir.
Hammadde kesildikten ve tohum başlarından ayrıldıktan sonra, durgun ya da az miktarda akan suda
bakteriler tarafından ayrıştırılmaya bırakılır. Kimi yerlerde bu işlem sadece su buharı ile yapılmıştır.
Keten ağaçlaşmamış kabuk liflerinden elde edilen ve iyi kalitede kâğıt yapımında kullanılan bir
bitkidir. Kâğıt üretiminde tekstil artıkları ya da Amerika'da sigara kağıdı yapımında kullanıldığı gibi
doğrudan bitkinin kendisi de kullanılır. Liflerin uzunluğu 4-66 mm arasında değişebilmekte, kalınlıkları
ise 15-40µm arasında görülmektedir. Mikroskop altında lifler oldukça eşit kalınlıkta görülmektedir.
Özellikle eski giysilerden elde edilen kâğıtlardaki keten lifleri çok kısalmış ve öğütülmüştür. Söz
konusu objenin lifleri incelendiğinde de liflerin kısa ve fazla işlenmiş olduğu görülmektedir (Collings,
1978).
Keten liflerinden yapılan kâğıt üzerine yazılan metinde siyah ve kırmızı mürekkep dönüşümlü
olarak kullanılmıştır. Belgenin ortasına bir siyah bir kırmızı ile 19 satır yazılmış sonra iki satır kırmızı,
bir satır siyah ve yeniden bir satır kırmızı ile metin bitirilmiştir. Metnin sonunda siyah mürekkeple bir
mühür basılmıştır. Metnin iki kenarına kırmızı mürekkep ile üçer ayrı not düşülmüş, yazının en üst
kısmına da yine siyah ve kırmızı mürekkepli kamış kalem ile kısa not düşülmüştür. Üstte yazılanlardan
birinde bir kişinin doğum yılı 1848 olarak verilmiştir. Buradan anlaşıldığına göre, yazılış tarihi en
erken 19. yy. ın ilk yarısı olmalıdır.
Objenin Konservasyon Öncesi Durumu
Kağıdın sağlamlaştırılması amacıyla önceden belgenin arkasına yapıştırılan el yapımı kâğıt,
belgenin buruşmasına, yazıların okunamamasına ve belgede deformasyona neden olmuştur.
(Fotoğraf 2) Belge uzun süre katlanmış biçimde saklandığı için kat yerlerinden aşınmış ve bu kısımlar
oldukça kirlenmiştir. Katlandığında dışarıda kalan köşelerde küçük parça kayıpları olmuştur. Arka yüze
yapıştırılan kâğıt konservasyon işlemlerinin yapılmasını engelleyecektir. Yüzeyde yoğun tozlanma
vardır.
Kağıdın özellikle kenarlarında ve katlanan kısımlarında pek çok küçük yırtık tespit edilmiştir.
Bunun yanında belgenin sol üst köşesinde geniş bir parça kayıptır. Bu kısımda sarı ve geniş bir leke
göze çarpmaktadır. Belgenin genelinde yapıştırıcı lekesi, bazı kısımlarda küçük pas lekeleri, böcek
pislikleri ve mührün kenarında parmak izi vardır.
Belgenin bir ara nemli bir ortamda kaldığı, özellikle kırmızı mürekkep çevresindeki hafif
dağılmadan ve üst kısımda kağıdın çalışmış olmasından (yırtılan kısımların yeniden birleşmemesinden)
anlaşılmaktadır. Belgeden ayrı olan yazılı küçük parça belgeye birleşmekte; ancak oldukça tahrip olan
bu kısım ve yırtık olan diğer bölümler belgenin gövdesine artık tam olarak oturmamaktadır. Bu
nedenle onarım sırasında bu kısımlarda boşluk kalması olasıdır.
Konservasyon İşlemleri
Konservasyon işlemleri belgelemeden sonra her zaman kuru temizlik ile devam etmelidir. Zira
yüzeydeki tozun alınmaması durumunda onarım işlemleri ya da nemli temizlik sırasında tozlar kağıdın
içine işler ve sabitlenmiş olur. Bunun geriye dönüşü yoktur. Bu nedenle söz konusu belgenin
yüzeyindeki toz ve kir tabakası kuru temizleme yolu ile uzaklaştırılmıştır. Yumuşak ya da el ile
yumuşatılabilir silgi, silgi aleti, kuru temizleme tozu ve kuru temizleme pedi ile kuru temizlik
yapılabilir. Bu objenin yazısız kısımlarında silgi aleti ve yumuşak vinil silgi ile, yazı bulunan kısımlarında
ise içinde silgi tozu bulunan silgi pedi ile kuru temizlik yapılmıştır. Yumuşak fırçalar ve bisturi
yardımıyla yüzey temizlenmiştir. Sözü edilen bu silgiler ile temizlik yapılabilmesi için objenin zayıf
veya kırılgan olmaması gerekir. Silgi ve silgi aleti genel olarak içten kenarlara doğru, tek yönde
kullanılmalıdır.(Fotoğraf 3)
Kuru temizlikten sonra belgenin okunmasını ve onarımını güçleştiren arka yüzdeki kağıdın
çıkarılması işlemine geçilmiştir. Bu aşamada nemli işlem yapılıp yapılamayacağını belirlemek için
mürekkep testi yapılmıştır. Ancak belgenin konservasyon öncesi durumundan da anlaşılacağı gibi
kırmızı mürekkep suya karşı hassastır. Bu nedenle kağıdın mekanik olarak ve lokal nemlendirmeyle
uzaklaştırılmasına karar verilmiştir. Bu yöntemle kağıdın tek parça hâlinde çıkarılması oldukça güçtür.
Kullanılmış olan yapıştırıcı su ile çözünmemektedir ve metnin yazıldığı kağıda zarar gelmemesi için
onarım kağıdı parçalar hâlinde çıkarılmalıdır. Protein analizi yapılmadıysa da yapıştırıcının görüntüsü
ve suya verdiği tepki, bunun hayvansal tutkal olduğunu düşündürmüştür. Öyle ki yapıştırıcı kesinlikle
suda çözünmemekte sadece çok az yumuşamaktadır. Arkadaki kâğıt parçalar hâlinde çıkarıldıktan
sonra metnin yazıldığı kâğıt üzerinde kalan yapıştırıcı kümeleri mekanik olarak bisturiyle ve % 4’lük
300psc. metil selüloz (su içinde) ile uzaklaştırılmıştır. (Fotoğraf 4) Konservasyon işlemlerinde en uzun
süren aşama yapıştırıcının uzaklaştırılması olmuştur.
Belgenin arkasındaki yapıştırıcı artıkları tamamen uzaklaştırıldıktan sonra düzleştirme
işlemine geçilmiştir. Bu aşamada içine hava pompalanarak homojen olarak su püskürtmesi sağlanan
bir sprey ile 3mm kalınlığında kurutma kartonu sadece nemlendirilmiştir. Bunun üzerine bir tür tela
yerleştirilerek objenin nemden doğrudan etkilenmesi engellenmiştir. Ortaya obje yerleştirilmiş,
üzerine yeniden hollytex ve kuru kurutma kartonu konularak iki mukavva arasında preslenmiştir.
Preslemede mermer ağırlıklar kullanılmış, belirli periyotlarda kontrol edilerek objenin durumu
incelenmiştir. Düzleştirme sonunda üst taraftaki birleşmeyen kısımlar biraz daha birbirine yaklaşmış
ancak yine de arada boşluk kalmıştır.
Belgedeki eksik kısımların tamamlanması ve yırtıkların yeniden birleştirilmesi sırasında
objenin çalışılmayan kısmı preslenerek sadece çalışılan bölüm açık bırakılmıştır.
Yırtıkların onarımında asetat üzerine yapıştırılan 5g/m2 ağırlığında Kozo lifli, makine yapımı
Japon kağıdı kullanılmıştır. %12’lik buğday nişastası kolası - %2’lik metil selüloz (1:1) karışımı asetat
üzerine homojen olarak uygulanmış ve Japon kağıdı düzgün biçimde yapıştırılmıştır. (Anderson vd.
2002) Metil selüloz bir tür selüloz eteridir. Suda çözünür; yapıştırıcı olarak tercih edildiği gibi, %1 ya
da %0,5'lik çözeltileri sağlamlaştırma amaçlı kullanılabilir. (Feller:1990) Yapıştırma sırasında köşeden
başlayarak yumuşak ve kuru bir fırça ile hafifçe bastırılması Japon kağıdının kırışmasını engeller.
Yapıştırıcı kuruduktan sonra Japon kağıdından istenilen büyüklükte kesilen parçalar asetat üzerinde
nemlendirilir ve penset yardımı ile kaldırılarak istenilen yere yapıştırılır. Teflon ıstaka ile belgeye iyice
yapışması sağlanan Japon kağıdını bu şekilde kullanmanın pek çok avantajı vardır. Fazla yapıştırıcı
kullanılmadığı için uzun süre preslenmesine gerek yoktur, yapıştırıcı kağıdı germez, kısa sürede çok
uygulama yapılabilir, yapıştırıcıdaki su nedeniyle kâğıtta su lekesi oluşmaz ve çok ince parçalarla
çalışılabilir. (Fotoğraf 5)
Eksik kısımlar için orijinal kağıdın yüzey görünüşüne uygun olarak seçilen Kozo lifinden
üretilmiş 45g/m2 ağırlığında Japon kağıdı, Schmincke marka profesyonel kullanıma uygun sulu boya
ile renklendirilerek kullanılmıştır. Bazı kısımlar için Japon kağıdı su ile bazı yerlerde de iğne ile
kesilerek kullanılmıştır. Japon kağıdının süzgeç izi orijinal kâğıt ile aynı yönde kullanılmalıdır.
Tamamlamalar %15’lik buğday nişastası kolası ile yapılmıştır. Yapıştırıcının yüksek oranda
kullanılmasının nedeni kuru, az miktarda kullanımın yeterli olması, çabuk kuruması ve e su/yapıştırıcı
lekesi oluşmamasıdır. (Fotoğraf 6)
Tamamlamalar ve sağlamlaştırmalar yapıldıktan sonra kuru olarak preslenen obje, asitsiz
pelur kağıdına sarılarak boyutlarına uygun iki mukavva arasına yerleştirilmiş ve bu şekilde
depolanmak üzere teslim edilmiştir.
KAYNAKLAR
Collings, Thomas; Milner Derek (1978); “The Identification of Oriental Paper-Making Fibres I,
The Paper Conservator”, Jourmal of the Institute of Paper Conservation Vol 3.
Farke Heidemarie (1986); Arcäologische Fasern, Geflechte, Gewebe, Bestimmung und
Konservierung, Herausgegeben vom Museum für Ur- und Frühgeschichte Thüringens, Weimar.
Feller R. L.; Wilt M. (1990); Evaluation of Cellulose Ethers for Conservation, The Getty
Conservation Institute.
Greaves P. H; Saville B. P. (1995); Microscopy of Textile Fibres, Oxford.
Harders-Steinhäuser Marianne (1974); Faseratlas, zur mikroskopischen Untersuchung von
Zellstoffen und Papieren, Günter-Staib Verlag, Biberach.
Priscilla Anderson, Abigail Quandt, Elissa O’Loughlin, Paul Hepworth (2002); Recent
Devolopments in the Conservation of Islamic Manuscripts, IIC 19th Congress, Works of Art
on Paper, Books, Documents and Photographs, 2-6 Eylül 2002, Poster özeti.
Fotoğraf ve Çizimlerin Alt Yazıları
Fotoğraf 1. Belgenin konservasyon öncesi durumu.
Fotoğraf 2a. Belgenin deformasyonu ve kağıdın kenarlarının durumu, ön yüz.
2b. Arka yüz, konservasyon öncesi durum.
Fotoğraf 3. Silgi aleti ile kuru olarak temizlenmeden bırakılan kısım.
Fotoğraf 4a. Kağıdın arkasındaki yapıştırıcı artıkları,
4b. Yapıştırıcının temizlendiği kısımlar.
Fotoğraf 5. Eksik kısımların tamamlanması, detay.
Fotoğraf 6a. Belgenin konservasyon sonrası durumu, ön yüz.
6b. Arka yüz, konservasyon sonrası durum.
Çizim 1. Kâğıtta tespit edilen süzgeç izleri ve filigran.
Çizim 2. Kağıdın katlanma biçimi.
DİPNOTLAR
Polyesterden üretilen, çözücülere karşı dayanıklı olan, konservasyon işlemlerinde destek ya
da ayırıcı tabaka olarak kullanılan “hollytex” ticarî isimli bir malzemedir.
Fotoğraflar maalesef yok..
