Kağıt Restorasyonu ve Konservasyonu
İnceleme işleminden sonra yapılan tüm restorasyon işlemleri için tam bir kayıt tutulması gerekmektedir. Kayıt içinde; eseri tanımlayan bilgi, eserin işlemden önceki durumu, onarım öncesi yapılan işlemler, uygulanan işlemler ve teknikler, kullanılan malzemeler, işi yürüten konservatörün kimliği, işlem tarihi, eserin işlemden önceki, işlem esnasındaki ve işlemden sonraki durumunu gösteren fotoğraflar yer almalıdır.
Restorasyon işlemine geçilmeden önce objenin ne tür bir tahribata uğradığı ve bu tahribatın derecesinin ne seviyede olduğu tam olarak tespit edilmeli ve bu sonuçlara göre kullanılacak metot ve malzeme tespiti yapılmalıdır.
Tamamlama yapılırken kullanılacak malzemenin doku yönü, restorasyon yapılacak malzemenin doku yönüyle aynı olmalıdır. Bu işlem malzemenin nemden dolayı hacim genişlemesi veya kurumadan kaynaklanan büzüşme ve kırışmaları, her iki malzemenin de aynı yönde tepki vermesinden dolayısıyla önleyecektir. İki yüzü de yazılı sayfaların restorasyonu için ipek kağıdı ipek tül veya selüloz asetatlı kağıtlar kullanılmalıdır.
(İpek kağıdı; saf selülozdan yapılan, ince ve uzun liflere sahip, çok sağlam bir kağıt çeşididir. Onarım çalışmalarında unlu veya dekstrin kola yada sentetik yapıştırıcılar ile tek basına kullanılabileceği gibi, mekanik ve çözücü laminasyon işlemlerinde selüloz asetat film ile birliktede kullanılabilirler. İpek kağıdı aynı zamanda, polivinil asetat yapıştırıcı ile yırtık uçların güçlendirilmesinde veya eksik kısımların doldurulmasında da kullanılır.)
Ön inceleme ve belgeleme işlemlerinden sonra eserlerin temizlenmesi işlemine geçilir. Bu aşamada eser üzerindeki toz, kir, yağ, zamk ve benzeri lekeler çıkarılır. Bu lekelerin çıkarılması kağıdı fırça ile temizlemek zaman alıcı fakat esere zarar vermeyen en etkili yöntemdir. Fırça ile temizlik yaparken elektrik süpürgesi kullanmak hem işlemi hızlandırır hem de bir eserin yüzeyinden kalkan tozun temizlenmiş diğer eserin yüzeyine konması yada ortamdaki havaya karışması engellenmiş olur. Ayrıca küf tüyleri fırça ile parşömenler ise hafif ıslatılmış sünger ile temizlenebilirler.
Eserlerin üzerindeki kalem izleri, yüzey kiri, suni kirlenmeler ve parmak izlerini temizlemek için leke bırakmayan yumuşak lastik veya hamur silgiler yada elektrikli silgiler kullanılmaktadır. Silme işlemi ortadan kenarlara doğru yapılır ve bu sayede kırışma ve yırtılmaların önüne geçilmiş olunur.
Temizleme kuru yapılacağı gibi sulu olarak da yapılabilmektedir. Sulu temizleme inatçı lekeler için yıkama yada çözücü muamelesi ile yapılır. Sulu temizleme yapılırken yazılı eserin mürekkebinin suda dağılmayan cinsten olması gerekmektedir. Fakat suyun yüzey kirini sabitlemek gibi bir etkisi de vardır ve bu yüzden yıkama işleminden önce yüzeyin kuru temizleme ile temizlenmesi gerekmektedir.
Su basması veya sel gibi sebeplerden dolayı çamura bulanmış kağıtların temizliğinde mantar öldürücü Orto fenil fenolün katılmış su kullanılır. Termostat kontrollü bir küvete konulan suyun sıcaklığının 40 derecede sabit tutulması gerekmektedir. Her kağıt ayrı ayrı çok yumuşak fırçalar yardımıyla yıkanır. Kağıdın kırışması veya yırtılmasını engellemek için, fırçalama içeriden dışarıya doğru, bastırmadan yavaş yavaş ve iyice temizleninceye kadar tekrarlanarak yapılır. Yıkama işleminden sonra kağıtlar % 0,5 lik mantar öldürücü Preventol banyosunda 30 dakika daha bekletilip hafif basınç altında kurumaya bırakılır. Kağıttaki kir ve çamurun çıkarılması için kimyasal içeriği bilinen (kağıda zararı olmayacak) % 0,5 lik sabun çözeltisi de kullanılabilir. Fakat bu işlemden sonra kağıdın iyice yıkanması gerekmektedir. Yıkanan kağıtlar 38 derece sıcaklıktaki fırında kurutulmaya bırakılır.
Kağıt üzerinde küften kaynaklanan kahverengi lekelerin çözücüler ile çıkarılması çok zordur. Bu lekelerin çıkarılmasında beyazlatma işlemi uygulanır. Beyazlatma işleminde kullanılan maddeler; eter içinde hidrojen peroksit çözeltisi (oksijenli su), %2 lik kloramin-T çözeltisi, hipokloritler, sodyum klorit, klor dioksit, potasyum permanganat gibi kimyasallardır.
Mantar istilasına uğramış kitap ve belgelerin dezenfeksiyonunda en fazla tercih edilen metot, Timol Fümigasyonu ve Etilen oksit ile fimügasyondur.
Timol Fümigasyonu uygulaması için; mantar istilasına uğramış belgeler ve kitaplar, hava sızdırmaz bir oda veya dolap içerisinde timol buharına maruz bırakmak yeterlidir. Çok kötü durumda olmayan objeler için normal fümigasyon süresi 48 saattir. Daha ciddi durumlarda, zararın boyutuna göre, bu süre 6-10 gün arasında değişebilir.
Oksit etilen ile Fümigasyon uygulamasında; istilaya uğramış kitap ve belgeler vakumlu bir oda veya cihazda %50 etilen oksit hava karışımına 24 saat süre ile maruz bırakıldığında mantarlar üzerinde belirgin bir tahribat etkisi gözlenmiştir.
Restorasyon öncesi işlemlerden bir diğeri de kağıdın asiditesinin düzenlendiği dezasidifikasyon işlemidir. Kağıdın asit düzeyi, imal edilirken kullanılan kimyevi maddelerin yanı sıra, yazım-basım esnasında kullanılan mürekkepten veya hava kirliliğinden dolayı yükselebilir. Asit oranını yüksekliği zamanla kağıdın gevşemesine, kolayca yırtılabilir veya parçalanabilir hale gelmesine sebep olmaktadır. Bu duruma gelen kağıtların dezasidifikasyon yani asitten arındırma işlemine tabi tutulmaları gerekmektedir. Dezasidifikasyon ile kağıtta değişik sebeplerden dolayı oluşan asidite nötralize edilir. Dezasidifikasyon kuru veya sulu metotlar ile yapılabilmektedir. Sulu dezasidifikasyon mürekkebi suda dağılmayan kağıtlarda uygulanır. İki banyolu dezasidifikasyon metodunda; nispeten iyi korunmuş, dayanıklı kağıt birbirini takip eden 20’ser dakikalık sürelerle iki eriyikte banyo edilerek nötralize edilir. ilk eriyik, %15 oranında seyreltilmiş kalsiyum hidroksit, ikinci eriyik ise, %15 oranında seyreltilmiş kalsiyum bikarbonat banyosudur. Birinci banyoda kağıttaki asidite nötralize edilir, ikinci banyoda ise kağıt üzerinde oluşan fazla orandaki kalsiyum hidrat, kalsiyum karbonata çevrilir. İşlemden geçen kağıtlar daha sonra kurmaya bırakılırlar.
Kuru dezasidifikasyon metodunda, kağıt objelerin dezasidifikasyonu üzerlerine gaz püskürtülerek yada buharlaştırma yoluyla yapılır. Amonyak gazı ile yapılan dezasidifikasyon uygulaması daha çok hassas ve aşırı derecede yıpranmış, mürekkebi suda çözülen eserlerde kullanılır.
Kağıt üzerinde küften kaynaklanan kahverengi lekelerin çözücüler ile çıkarılması çok zordur. Bu lekelerin çıkarılmasında beyazlatma işlemi uygulanır. Beyazlatma işleminde kullanılan maddeler; eter içinde hidrojen peroksit çözeltisi (oksijenli su), %2 lik kloramin-T çözeltisi, hipokloritler, sodyum klorit, klor dioksit, potasyum permanganat gibi kimyasallardır.
Mantar istilasına uğramış kitap ve belgelerin dezenfeksiyonunda en fazla tercih edilen metot, Timol Fümigasyonu ve Etilen oksit ile fimügasyondur.
Timol Fümigasyonu uygulaması için; mantar istilasına uğramış belgeler ve kitaplar, hava sızdırmaz bir oda veya dolap içerisinde timol buharına maruz bırakmak yeterlidir. Çok kötü durumda olmayan objeler için normal fümigasyon süresi 48 saattir. Daha ciddi durumlarda, zararın boyutuna göre, bu süre 6-10 gün arasında değişebilir.
Oksit etilen ile Fümigasyon uygulamasında; istilaya uğramış kitap ve belgeler vakumlu bir oda veya cihazda %50 etilen oksit hava karışımına 24 saat süre ile maruz bırakıldığında mantarlar üzerinde belirgin bir tahribat etkisi gözlenmiştir.
Restorasyon öncesi işlemlerden bir diğeri de kağıdın asiditesinin düzenlendiği dezasidifikasyon işlemidir. Kağıdın asit düzeyi, imal edilirken kullanılan kimyevi maddelerin yanı sıra, yazım-basım esnasında kullanılan mürekkepten veya hava kirliliğinden dolayı yükselebilir. Asit oranını yüksekliği zamanla kağıdın gevşemesine, kolayca yırtılabilir veya parçalanabilir hale gelmesine sebep olmaktadır. Bu duruma gelen kağıtların dezasidifikasyon yani asitten arındırma işlemine tabi tutulmaları gerekmektedir. Dezasidifikasyon ile kağıtta değişik sebeplerden dolayı oluşan asidite nötralize edilir. Dezasidifikasyon kuru veya sulu metotlar ile yapılabilmektedir. Sulu dezasidifikasyon mürekkebi suda dağılmayan kağıtlarda uygulanır. İki banyolu dezasidifikasyon metodunda; nispeten iyi korunmuş, dayanıklı kağıt birbirini takip eden 20’ser dakikalık sürelerle iki eriyikte banyo edilerek nötralize edilir. ilk eriyik, %15 oranında seyreltilmiş kalsiyum hidroksit, ikinci eriyik ise, %15 oranında seyreltilmiş kalsiyum bikarbonat banyosudur. Birinci banyoda kağıttaki asidite nötralize edilir, ikinci banyoda ise kağıt üzerinde oluşan fazla orandaki kalsiyum hidrat, kalsiyum karbonata çevrilir. İşlemden geçen kağıtlar daha sonra kurmaya bırakılırlar.
Kuru dezasidifikasyon metodunda, kağıt objelerin dezasidifikasyonu üzerlerine gaz püskürtülerek yada buharlaştırma yoluyla yapılır. Amonyak gazı ile yapılan dezasidifikasyon uygulaması daha çok hassas ve aşırı derecede yıpranmış, mürekkebi suda çözülen eserlerde kullanılır.
KAĞIT İLE RESTORASYON;
Kağıt ile yapılan restorasyon çalışmalarında temel olarak; yapıştırma, doldurma, çerçeveleme, destekleme ve kağıt ayırma uygulamaları yapılır.
YAPIŞTIRMA kağıttaki yırtıkların paçavra kağıdı, Japon kağıdı, ipek kağıdı veya el yapımı kağıtlar kullanılarak birbirine kola gibi bir yapıştırıcı yardımıyla yapıştırılması işlemidir.
DOLDURMA zarar görmüş eserde ki boşlukların yeni kağıt kullanılarak doldurulması işlemidir. Bu işlemde, önce yeni kağıt tamir edilecek boşluğun seklinde çizilir, sonra yeni kağıt çizilmiş sekle göre yırtılarak kesilir ve boşluğa yapıştırılır.
ÇERÇEVELEME de ise doldurmanın zıttı olarak sayfanın yıpranmış dış kısımları yeni kağıt kullanılarak oluşturulan bir çerçeve içerisine alınarak sağlamlaştırılır.
DESTEKLEME zarar görmüş sayfanın arka tarafına yeni kağıt yapıştırılması yöntemiyle yapılan işlemdir. Eğer sayfanın iç yüzeyinde boşluklar, kenarlarında tahribatlar varsa destekleme işlemi ile beraber doldurma ve çerçeveleme işlemleri de yapılır.
KAĞIT AYIRMA İŞLEMİ: Bu islemde, her iki tarafı yazılı olan kağıtlar tabakalara ayrılır ve tek taraflarında metin olan sayfalar haline getirilir. Daha sonra arkalarına güçlendirici sayfalar yerleştirilir.
Tek tarafı yazılı sayfaların restorasyonunda, sayfa el yapımı kağıt üzerine yapıştırılır. Böylece sayfanın dayanıklılığı arttırılmış olunur. Eğer restorasyonu yapılacak sayfa çok büyükse ve katlamanın da sayfaya zarar vereceği kesinse sayfalar uygun büyüklüklerde kesilerek aralarında küçük boşluklar bırakılarak, keten bezi yada kağıt üzerine yapıştırılır. Bırakılan bu küçük boşluklar büyük ebattaki sayfanın istenilen boyutlarda katlanmasını ve bu durumunda zarar görmesini engelleyecektir.Kağıt tamiratında kullanılan en eski ve yaygın teknik olan laminasyon; yüzeyi kir ve tozdan temizlenmiş, dezenfekte ve dezasidifikasyon işlemleri tamamlanmış kağıtların ipek kağıdı, selüloz asetat veya benzeri sentetik yapraklarla, sıcak kaplanması demektir. Sıcak kaplama ya buharda ısıtılmış düz bir pres yada elektrik ile ısıtılan merdaneli bir presle yapılır. Laminasyon işlemi sonucunda, kağıdın hava ve diğer dış etkenlerle teması tamamen kesilmekte ve kağıda tam bir sağlamlık kazandırmaktadır. Temel olarak; ipek kağıdı, selüloz asetat film, restorasyonu yapılacak kağıt, selüloz asetat film ve ipek kağıdı sırasıyla malzemelerin üst üste bir araya getirilmesiyle yapılmaktadır.
Daha sonra hazırlanan bu sıralama, laminasyon makinesinin 140-150 derece sıcaklık ve cm2 ye 22-36 kg basınç uygulayan iki yuvarlak çelik silindiri arasından geçirilir. Bu sıcaklıkta selüloz asetat erir ve ipek kağıdı ile tamir edilecek sayfa birbirine yapışır. Laminatörden çıkan laminasyon sandviçi, plastikleşmiş olarak bir bütün haline gelmiştir ve düzeltilmesi için presleme yapılması gerekebilir.
Ciltleme;
Restorasyon işlemleri tamamlanan kitap sayfaların tekrar bir araya getirilmesi veya dağınık sayfaların kullanımını kolaylaştırmak, onları hırsızlık yada yanlış yere koyma gibi sorunlardan korumak için klasik ciltleme metodu en iyi yöntemdir. Ciltlemenin, birleştirme, dikme, sırt geçirme, kapak yapma ve kaplama gibi işlemlerinin hepsi elle yapılır. Ciltleme işleminde kullanılan tüm malzemelerin, özelliklede koruma amaçlı yapılan ciltlerde dayanıklılık ve süreklilik sağlaması açısından,en iyi kalite ve isçilik ile yapılmış olması gerekmektedir.
